Zenbakia

Hizkuntza normalkuntza hizkuntza errepert…

PDF formatuan eskaintzen da.

HITZAURRE GISA 42. ZKIA.

Maria-Jose Azurmendi
Euskararen erabilera zaigu, oraingo zenbakian ere, aztergai nagusia. Gurean ere, euskararen normalkuntza helburu egin dugulako, badakigu euskararen presentzia eta erabilera arrunta, aberatsa eta nahikotasunezkoa lortuz gero, bizi ahal izango garela. Hizkuntzaren erabilera, ordea, gai konplexua da, ikusmira eta modu askotan ulertu eta azter daitekelako eta aztertu behar delako. Izan ere, hizkuntzaren erabilerak anitza behar du izan, gizabanako, talde, gizarte edo hizkuntz-komunitatearen beharrak anitz diren moduan eta neurrian. Bestelako disziplinetan gertatzen den moduan, soziolinguistikan ere “printzipio unibertsalak” eraiki dira. Honakoa, adibidez: hizkuntzaren baitako aniztasuna hizkuntz-komunitateak duen konplexutasun sozialaren parekoa eta adinakoa izango da, baita beren hizkuntzaren errepertorioa ere. Edo, alderantziz esanda, hizkuntza baten errepertoriak dagokion hizkuntz-komunitatearen konplexutasun soziala adierazten du. Horregatik, egokia da hizkuntz-komunitatearen errepertorioa kontutan hartzea, “errepertorioak” adierazten duelako: 1) bai hizkuntzarekin egiten diren erabilerak desberdinak, 2) erabilera horiek hizkuntz-komunitate baten egoera eta beharrei erantzunez egiten direla. Hori da aldizkariaren zenbaki honetako muina.


Hizkuntz komunitate eta errepertorioa

Emili Boix, Xavier Vila i Moreno
Oharra: Lan hau Sociolingüística de la lengua catalana (1998, Bartzelona, Ariel arg.) eskuliburuaren “La comunitat i el repertori lingüístic�» atalaren itzulpena da. Soziolinguistikan aztertzen dugun unitate soziala hizkuntz komunitatea da: hiztun taldea. Hain zuzen ere, ezaugarritzat bere komunikazio dentsitatea eta, beraz, komunean zenbait bereizgarri dituen hiztun taldea. Bloomfield-ek (1933, ikus 3.4) idazten zuen ordurako: «Imajina dezagun mapa oso handia eta bertan komunitate bateko hiztun bakoitzeko marka bat jartzen dugula. Eta imajina dezagun edozein hiztunek esaldi bat ahoskatzen duen bakoitzean gezitxo bat agertzen dela mapan, bere puntutik entzule bakoitza irudikatzen duten puntuetarako ibilbidea adierazteko. Denbora tarte jakin baten bukaeran –demagun hirurogeita hamar urte inguru– mapa horrek komunitatearen barruko komunikazio dentsitatea erakutsiko liguke […]. Gezi sistema hori sistema moduan hartuta, esan dezakegu ahultasun lerroek bereizten dituztela azpitaldeak ahots komunikazio sare horretan». Hizkuntz komunitate bat mugatzea erraza izan daiteke, talde txiki, isolatu eta eginkizun sozial oso finkokoetan eginez gero. Hala ere, hirietako hizkuntz komunitateak mugatzerakoan zailtasunak handiagoak dira –eta Herrialde Katalanetan urbanizazio portzentajeak oso altuak dira–. Hirietan, gero eta indibiduo gehiago daude sare sozial irekietan eta zatituta izaten dituzte eginkizun sozialak. Esan behar ote dugu Andorrako Printzerrian komunitateak elkarren ondoan ezarrita daudela? Edo, bestela, ama hizkuntza desberdinetako hiritarrek osatutako komunitate bakarra dagoela, eremu politiko, komunikatibo eta sozial espezifikoa partekatzen (ikus 3. grafikoa, 74. or.)? Eta galdera bera egin dezakegu Bartzelona, Valentzia, Tarragona eta Reus-eko metropoli barrutiei buruz, bai eta atzerritar asko era egonkor batean finkatuta daudeneko eremu turistikoei buruz ere. Jarraian azaltzen ditugun komunitatearen definizioek alderdi desberdinak nabarmentzen dituzte.


Hizkuntza aniztasunaz atzerriko zenbait ikasgai

Imanol Esnaola


Ikasleek ba al dakite euskaraz? Eta erabiltzen al dute?

Mikel Zalbide
Oharra: Idazlan hau egileak Ikastolen IX. Jardunaldi pedagogikoetan irakurritako “Ahuldutako hizkuntza indarberritzea: teoriak zer dio?�» lanaren IV. 2. 1/2. ataletatik hitzez-hitz hartua da. Ikasleek ba al dakite euskaraz? Lehenengo-lehenengo erantzuna, baikorra da ezinbestean: bai, badakite euskaraz. Euskaraz tutik ez dakien gaztea gero eta salbuespen nabarmenagoa da EAEn. Erdi-isildurik badaukagu ere, garrantzizko faktorea da hori eta ez genuke gutxietsi behar. Badakigu, ordea, benetako galdera beste dela: zenbat dakite euskaraz? Eta hor, jakina, kontuzago ibili beharra daukagu. Erantzuna ez da, gehienetan, txuri edo beltz modukoa. Ikasleak, oro har, aski euskara-maila diferenteaz ateratzen dira izan ere gure eskoletatik, 16-18 urtera iritsitakoan. Gaztelaniaz ere ez dira den-denak maila berekoak ateratzen, ez hitzez eta ez idatziz; baina euskara aldetik beraien arteko diferentziak handiagoak dira askoz. Faktore asko dira, ez bakarra, Gaussen kanpaia horren zabal-zapalean eragiten dutenak. Irakasteredu elebiduna, besteak beste. Ba ote da honezkero inor, D eredutik ateratzen diren ikasleak oro har B eredukoak baino euskaldun sendoago (eta, bide batez, elebidun orekatuago) direla ez dakienik eta B eredukoak, beren aldetik, oro har A eredukoak baino euskaldunago direla enteratu gabe dagoenik? Horixe izan ohi da, hain zuzen, murgiltze-metodoaren erakarmen-elementu nagusietarikoa (ez ordea, azterketa soziologiko xumeago batek azaleratuko lukeenez, erakarmen-puntu bakarra). Egiaren erdia erakusten du, dena den, gradazio hirukoitzaren ikuspegi horrek. Esaten duenaz gainera, ez da gutxi isilpen gordetzen duena. Isilpean gordetzen duena, berriz, badakizue zer den: etxetik euskaldun diren neska-mutil gehien-gehienak D eredura doazela eta, beraz, D ereduaren output horretan zati bat bakarrik zor zaiola ereduari berari. D ereduan ibili diren gazteek B eredukoek (eta, batez ere, Akoek) baino euskara gehiago badakite ez dela, osorik (eta, are, nagusiki?) D ereduagatik beragatik. Amezketako haurrak D ereduan ibili ohi badira bi urtetik hasita (hasieran herrian bertan, eta gero herriburu haziagoan), etxean eta kalean nagusiki euskaraz dihardutelarik eguna joan eta eguna etorri, ez da harritzekoa hemezortzi urtera iristen direnean Portugaleteko D ereduko (etxetik gehien-gehienak erdaldun huts edo erdal-elebidun nabarmen diren) ikasleak baino euskaldun garbi, bete, osatuagoak izatea. Diferentzia hori ez du noski ereduak ekarri (bietan D baita), ingurumen osoko euskaltasun-maila arras diferenteak baizik. Eredua faktore garrantzitsua da: horretan ez dago dudarik. Etxeari zein auzo-bizitza osoari eskerrak umetatik euskaldun sendo izatea ere garrantzitsua da ordea. Eta ez gara orain esaten hasiko, jakina, bietan zein den eragingarriago. Bi faktore horiezaz aparte, dena den, badira bestelako faktoreak ere eragimen bizia dutenak: ikasle bakoitzaren adimen-maila eta ikastetxearen hizkuntz planteamendu globala, besteak beste. Faktore horiek guztiek, eta beste zenbaitek, etekin-kontuaz dugun ikuspegia zabaldu eta aberastu egiten digute. Sorpresa txikiak jasotzen dira ordea, normalean, gaitasun-mailaren aldetik han-hemen agertuz doazen ikerlanetan. Ezer sakon samar aztertu bada azken hogei urtean horixe izan da, eta han-hemen jasotzen ari diren emaitza horiek badute amankomuneko hainbat puntu. Honako hauek, besteak beste:


Zergaitik eta zertarako erabiltzen ditugu euskara eta gaztelera solasaldi berean?

Inma Muñoa
SARRERA. 70. hamarkadaren hasiera arte, kode-aldaketa baztertuta eta estigmatizatua izan da. Izan ere, “semihiztunek ekoiztutako gramatikarik gabeko hizkuntzen nahasketa edo mordoilotzat hartu izan da (Grosjean, 1982: 157). Ikuspegi horren nagusitasuna erabatekoa izan zen, batez ere Weinreich-ek elebidun idealaz emandako definizioaren ondoren, alegia, “norbanako hori hizketa-egoeran (hots, solaskide, gai, eta abarretan) beharrezkoak diren aldaketak gertatuz gero, kode edo hizkuntza batetik bestera mugituko litzateke, baina inoiz ez aldaketarik jasan ez duen hizketa-egoera baten barruan, eta are gutxiago perpaus bakar baten barruan (Weinreich, 1953: 73).


Lagunarteko hizkerarekin jolasean

Iñaki Eizmendi
ZER DA LAGUNARTEKO HIZKERAREKIN JOLASEAN EGITASMOA? Lagunarteko Hizkerarekin Jolasean egitasmoa Nafarroako Hezkuntza Saileko Euskara Zerbitzuaren egitasmo bat da. Bertatik eginiko deialdiari erantzunez, Ttakun Kultur Elkarteak eta Urtxintxa Aisialdiko Hezitzaileen Eskolak elkarlanean eraman dute aurrera 2002 urte honen lehenengo hiruilabetekoan. 1- Labur eta zehatz azalduta, hauxe da Lagunarteko Hizkerarekin Jolasean egitasmoa: 10 ordutako modulu bat: 2 orduko 5 saio egiten dira. Erregistro kolokiala lantzea bilatzen da. Hiru gairen inguruan hain zuzen ere: adarra jotzea, haserretzea eta ligatzea. 13-14 urteko gazteei zuzentzen zaie. Ikastetxeetan eta klase orduetan emateko prestatua (nahiz eta oso erraza den formatu horretatik kanpo egin ahal izateko egokitzea). Aisialdiko metodologian oinarritzen da, eta jolasean ari diren bitartean lantzen dituzte gazteek esamoldeak. 2- Baina zertan oinarritzen da egitasmo hau? Zein da egitasmo honekin hastearen arrazoia? Azken urteetan, euskararen normalizazioan lanean ari den jendearen artean, eta batez ere gazteekin lan egiten dutenen artean, egoera informaletan euskarazko erregistro kolokiala lantzearen beharra nabarmen ikusten da.


Gaztetxoak eta euskara. Euskara etxeko ala auzoko?

Imanol Esnaola
Oharra: Lan Hau Etorkizuna aurreikusten 99 ikerketan (Iñaki Martinez de Luna eta Kontxesi Berrio-Otxoa. 2000, Gasteiz) lagunartea eta familiarekin lotura duten zenbait datu hautatuz osatua da. 2000. urteko abenduan Etorkizuna aurreikusten 99: Euskal Herriko gaztetxoak eta euskara (Mtz. de Luna, I.; Berrio-Otxoa, K.; Larrañaga, N.; Fernandez, J.M., 2000) izeneko ikerlana ezagutzeko aukera izan genuen. Lan mardula da, zalantzarik gabe. Eta bere baitan bada aski jakingarriak diren hainbat datu. Horien artean arakatuz dosier honen ardatza osatzen dutenak bildu nahi izan ditugu. Alegia, hizkuntzaren aldaera eta erabilera eremuekin zerikusia dutenak.


Bakioko toponimoen azentueraz

Iñaki Gaminde, Iñaki Martiartu, Esther Elgoibar, Ander Olalde
0. SARRERA Behar honetan Bakioko toponimoen azentueraren gainean egin dugun ikerketa txiker baten emaitzak erakutsi gura ditugu. Ikerketa honek Bakiorako erakusten dituen emaitzak beste leku askotara zabal daitezkeelako gogorra daukagu. Behin honezkero, Bakioko Udalaren ekimenez bertako toponimoak jasotzeko egiten dihardugun ikerketan 66 inkesta burutu ditugu 89 informatzailerekin; gure asmoa herrian diren etxe guztietara joatea bada[1]ere, orain arteko ibilbideak erakutsi dizkigunak aprobetxatu gura izan ditugu oraingo behar hau burutzeko. Informatzaileak aukeratzeko edadea faktore garrantzitsua izan da, izan ere, nagusienak dira gehien dakitenak eta ondoen ezagutu dutenak herriaren bilakaera.


Hizkuntzaren erabilerak filosofian

Kepa Korta
Hizkuntza da, askoren ustez, gizakia gizaki egiten duena. Beste animali-espezie batzuk hizkuntza ere badutela pentsatzen hasita, hizkuntza zer den eta giza-hizkuntzaren berezitasunak zeintzuk diren bihurtzen da orduan argitu beharreko gaia. Horiek alde batera utzita, gizakiok geure hizkuntzari ematen dizkiogun erabilerei buruz arituko gara hemen. Hizkuntzak zertarako balio duen, zertarako darabilgun, galdetzen hasita ugariak dira bururatzen zaizkigun erantzunak[1]: Beharrezkoa ez den nerbio energia eragozgarria botatzeko besteren (pertsona nahiz animalien) mugimendua zuzentzeko ideien komunikaziorako adierazpide gisa erregistro xedeetarako materia mugimenduan jartzeko (magia) pentsamenduaren tresna gisa soinu huts gisa gozatzeko filologoei lana emateko Bederatzi hauetaz gain beste asko sar ditzakegu zerrendan baina daudenak ere denak maila berekoak ez direla ohartzen gara berehala. Honako honetan hizkuntz erabilerei buruz filosofiaren ikuspegitik egindako ohar laburrak jasoko ditugu. Ez dugu aztertuko filosofoek hizkuntzaz egin duten erabilera, filosofoek aztertu dituzten hizkuntz erabilerak baizik. Eta, noski, ez dugu filosofiaren historia osoa aintzat hartuko, hori ezinezkoa baita. Egia esan, filosofiaren historiako zati txiki bat baino ez dugu hartuko, XX. mendekoa. Eta ez bakarrik lanaren luzerari buruzko arrazoizko mugengatik. Izan ere, hizkuntzaren filosofia, hizkuntza aztergai propiotzat duen filosofiaren alorra, XX. mendearekin batera jaiotzen da eta ordutik aurrerakoak dira filosofoek hizkuntzari buruz esaten dituzten gauza zentzudun eta sistematikoenak.


Kike Amonarrizekin elkarrizketa

Imanol Esnaola
“EUSKARA ZUZENA ERABILTZEAGATIK, BATERE KOMUNIKATIBOA EZ DEN HIZKERA BAT ERABILTZEN DA�» “Hizkuntzaren adierazkortasuna eta sormen ahalmena: gazteak eta euskara mendearen hasieran izeneko lana aurkeztuko duzu Ikastolen jardunaldi pedagogikoetan eta hainbat herritan �» Eske hau superguaia da�», XXI. mendeko gazteen hizkera hiritarra? Hitzaldia eman duzu. Zein da ahalegin horrekin helarazi nahi duzun mezua? Lehenengo, kezka honen eta lan horien iturria aipatu behar dut. Orain pare bat urte Asisko Urmenetak Mantxut? Lehen liburua argitaratu zuenean, aurkezpen sail bat egin genuen. Geroztik aurkezpen haiek hitzaldi bihurtu eta Antton Olariagarekin batera hainbat hitzaldi ludiko eman dugu, "euskaraz dibertitzeko manerak" izenburuarekin. Kezka hori zen. Lehendik txistegintzan, telebistan nahiz idatziz egindako hainbat saiotan beti somatu genuen kezka honakoa zen: umorea komunikatzeko, adierazkortasuna lantzeko tresnak bagenituela baina tresna horiek askotan motz gelditzen zitzaizkigula eta horien inguruan lanketa bat egin beharra zegoela. Horren inguruan gure mailako teorizazio batzuk egin genituen. Zer geneukan, nondik sor genitzakeen tresna horiek. Arazo oso praktikoekin egin genuen topo: hitz zaharrak erabili behar genituen ala berriak sortu behar genituen; zein neurritaraino erabil zitekeen erdara erreferentzia moduan, ala ez zen erabili behar; zein puntutaraino lortzen genuen komunikazioa; zein neurritan guk erabiltzen genuen hizkuntza ezaguna zen eta komunikatzeko balio zuen. Hainbat kontu.


“Azpieuskalkia lagunarteko izateaz gain ez ote da giro sozial bateko ere?”

Juan Luis Goikoetxea


Ibon Sarasolarekin elkarrizketa

Imanol Esnaola
EUSKARA "ZUZENA", EUSKARA "ONA", EUSKARA "EGOKIA" Euskara "ona", "zuzena" eta "egokiaz" hitz egin izan duzu. Ez al dira kontzeptu berriegiak eta oraingoz lausoegiak hizkuntza lanbide duten gehienentzat? Berez nik ez nituen kontzeptu hauek hizkuntza lanbide dutenentzat zeratu. Nik, batez ere, gauza bat nabarmendu nahi nuen: Hizkuntzaren arautze prozesuan ez ote genuen funtsezkoena alde batera utzi. Nik neuk entzuna dut behin baino gehiagotan "horrek oso gaizki idazten du" datibo pluralean "-ei" jarri beharrean "-ai" jartzen duelako edo "-eri" erabiltzen duelako. Hori disparate bat da, norma betetzea eta hizkuntza ongi erabiltzea ez dira nahasi behar, benetan inportantea ongi idaztea da. Momentu hartan guretzat oso inportatantea zen norma bat izatea eta normari eustea, baina, agian, gauzak hankazgoratu egin genituen. Eta nik uste, prozesu haren arabera, okerrago idazten hasi ginela. Arauak betetzen genituen baina bete behar horrekin askotan ez ginen horrenbeste arduratzen hizkuntza "ondo" erabiltzeaz.


Haur hizkera

Jose Inazio Ansorena
Oharra: lan hau Argian argitaratu 1999an Ez da gaur eguneko kontua. Ezta axola txikia duen arazoa ere ez. Hizkuntza gehienek mendeetan zehar, haurrekin hitz egiteko modu berezia garatu izan dute. Haurrei hizkuntzak mundua ulertzeko moldeak eskaintzen dizkie. Dakigunez, batetik bestera ikuspuntu asko aldatzen dira eta, somatzen dugunez, hizkuntza guztietan errepikatzen diren elementuak ere badira. Hizkuntza guztiek ezaugarri hau bera dute: oso konplexuak dira. Eta horregatik, hizkuntzarekin sendoki lotua dagoen kulturak bere bide pedagogikoak prestatu dituen modu berean, hizkuntzak ere bereak asmatu ditu, eta historia luzearen galbahetik pasa, haurrei hizkuntzaren oparotasuna piskana eta era egokian eskaintzeko.


Errepertorioaren bilakaeraz

Itxaro Borda
Lehen galdea: egoera (subjektibua) Bai egia da, euskara «jantziak» aspalditik baduela halako prediku eta mintzaldi (dogmatikoetarako) joera bat. Joera hori oso gutxi arte, euskalkietan, batuak iraun zezan ezabatu behar zen euskara ez hain garbian barabara, egunerokotasunaren barabara menturaz, ari zirenen arramantzak mendratzen zuen. «Istripuzko» hiztunak desagertzen doatzin heinean, eta estatistiken zenbakiek erakusten dute norabidea ez dela berehalakoan hobetuko iparraldean bederen, «euskara garbi teatraleta hieratiko» haren maila baino ez zaigu geratzen, irrati, egunkari eta bitxi den arren, telebistan hartzen duguna. Euskarak komunikazio funtzioa galdua du, eta errudunak bilatu behar baldin badira, ez da bakarrik «zapaltzen» gaituzten estado mutil jakobinoengatik.


Hizkuntza Errepertorioaz

Jose Angel Irigaray
“EUSKARA (HIZTUNA) BEREZIKI HAURTZAROAN, JARDUERA FORMALEAN ETA SINBOLIKOAN GELDITZEN ARI DEN BITARTEAN, ERDARAK (HIZTUNAK) ERREALITATE BIZIAN DIRA HAZTEN�» 1) Gaia propioki testuinguratzeko zantzuak Hizkuntza sozietate erakundea da. Haren arazoak, elkarri lotuak, corpus eta status motakoak dira; egokitze-arautzeari eta normalizazioari dagozkienak, hurrenez hurren. Egokitze-arautzearen behar larrian dagoen hizkuntza, ia beti, sozietate mailan normalizatu gabe dagoelako da; diglosiazko egoeran. Arauturik ere, normalizazioaren behar larrian dagoenik ez da falta.


Gure gaztetxoen hizkuntza errepertorioa

Antton Kazabon
Oiartzungo Haurtzaro ikastolako irakaslea naiz aspaldiko urteetan, eta egia esan, une honetan edozein herritako irakasle ere izan naitekeela uste dut. Zergatik? Ikasleenarekin batera, geure hizkuntza errepertorioa ere ia-ia batera jaitsi delako. Estandarra edo batua edo deitzen dioten hori dela uste dut gelditzen zaigun bakarra. Horixe dela azkenean denok erabiltzen duguna. Bai, badakigu hori ez zela horretarako sortu, batua idazteko sortu zela, baina azkenean, badakizue, erabilerak agintzen du, amigo! Agur, oiartzuera ederra eta garbia. Agur, Luis Lucien Bonapartek 1863an egin zuen euskalkien mapa zoragarria. Nola zen? “Alto navarro septentrional�», edo, ez, “Meridional�»? Auskalo! Orain bost axola! Oiartzungo ikastolako irakasleak kanpotarrak dira ia denak. Errezildarrak, beratarrak, urnietarrak, azpeitiarrak, tolosarrak, lezoarrak, errenteriarrak, hondarribiarrak, donostiarrak, hernaniarrak, hendaiarrak... Eta kanpotar guzti horien artean, lotsa-lotsa eginda, gu, lau oiartzuar, gure euskara kaxkarra barkatzeko eskatuz, ahal den guztian geu ere erdi gizpuzkeraz edo jo eta fuego.